Zmiany jakości powietrza oraz zmiany klimatyczne są efektem m.in. niskiej emisji oraz emisji gazów cieplarnianych. Postępujące zanieczyszczenie powietrza ma realny wpływ na codzienne życie obywateli i funkcjonowanie gospodarki. Zjawiska takie jak susze, nawalne deszcze i porywiste wiatry zaczęły przybierać coraz bardziej ekstremalne wartości.

W listopadzie 2016 r. został przez Komisję Europejską ogłoszony dokument „Czyste powietrze dla Europejczyków”, który można uznać za formalny początek transformacji energetycznej w Unii Europejskiej. W grudniu 2019 r. Komisja Europejska przedstawiła program „Europejski zielony ład” (Green Deal) dla UE. Aby stać się neutralnym dla klimatu, Europa, a zatem i Polska, musi osiągnąć zerową emisję netto takich gazów cieplarnianych jak dwutlenek węgla i metan. Zdaniem wielu ekspertów tylko w ten sposób uda się ograniczyć globalne ocieplenie do poziomu znacznie poniżej 2°C i uniknąć katastrofalnej w konsekwencjach zmiany klimatu. Wymaga to jednak przeprowadzenia dogłębnej przemiany wszystkich sektorów gospodarczych i całych społeczeństw.

„Równowaga” między emisją gazów cieplarnianych a ich pochłanianiem

Aby zrealizować cel osiągnięcia „równowagi pomiędzy antropogenicznymi emisjami ze źródeł a ich usuwaniem przez pochłanianie gazów cieplarnianych”, to jest równowagi pomiędzy emisją gazów cieplarnianych a ich pochłanianiem (w procesach naturalnych), potrzeba zdecydowanych działań na wielu polach. Osiągnięcie celów Unii w dziedzinie energii i klimatu musi być powiązane z wysiłkami na rzecz renowacji zasobów budowlanych. W obszarze tym, ze względu na olbrzymie zużycie energii, istnieją duże możliwości jej oszczędności, ale wymaga to priorytetowego potraktowania efektywności energetycznej również w budynkach zabytkowych. Przyjęto zatem zasadę: „efektywność energetyczna przede wszystkim” oraz konieczność dalszego rozwijania odnawialnych źródeł energii (OZE).

Kraje UE i „neutralność klimatyczna” do 2050 roku

Kraje UE zobowiązały się osiągnąć „neutralność klimatyczną” do roku 2050. Aby zrealizować cel osiągnięcia „równowagi” pomiędzy emisją gazów cieplarnianych a ich pochłanianiem, wymagane jest podjęcie wysiłków na rzecz renowacji zasobów budowlanych. Zgodnie z szacunkami Komisji Europejskiej przywoływanymi w komunikacie „Fala renowacji” w UE co roku podlega renowacji ok. 11% budynków, a wskaźnik renowacji ukierunkowanej na poprawę efektywności energetycznej budynków wynosi jedynie 1%.

W budownictwie, ze względu na olbrzymie zużycie energii, istnieją duże możliwości jej oszczędności. Głównymi „polami” przeciwdziałania negatywnym zmianom klimatu w budownictwie są:

  1. Poprawa efektywności energetycznej (priorytet),
  2. Uniezależnienie się od zewnętrznych nośników energii,
  3. Zamiana paliw kopalnych na energię z odnawialnych źródeł (OZE),
  4. Dekarbonizacja w obszarze zasobów budowlanych,
  5. Rozwijanie odnawialnych źródeł energii (AZE i OZE).

Działania te nazwano głęboką termomodernizacją (energetyczną) zasobów budowlanych. W związku z powyższym Rząd Polski opracował i przyjął 9 lutego 2022 r. Długoterminową strategię renowacji budynków. Polskie budynki w okresie 2022–2050 powinny zostać zmodernizowane w sposób spójny z transformacją w kierunku gospodarki neutralnej klimatycznie. Strategia renowacji zawiera rekomendowany scenariusz wielkoskalowej i głębokiej termomodernizacji zasobów budowlanych w Polsce do 2050 r. Strategia obejmie również termomodernizację budynków podlegających ochronie konserwatora zabytków.

Pojęcie zabytku w kontekście ustawy

Zgodnie z definicją zawartą w ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tj. Dz.U. z 2017 r., poz. 2187 z poźn. zmianami), zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły będące dziełem człowieka albo związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Termomodernizacja obiektów zabytkowych – wyzwanie i szansa

Termomodernizacja obiektów „zabytkowych” jest ważnym zagadnieniem. Wykonana w sposób wadliwy lub nieprzemyślany, bez uwzględnienia wymogów konserwatorskich, może doprowadzić do zniszczenia wyglądu zabytku, przyspieszonej degradacji jego substancji oraz narazić właściciela na wysokie koszty naprawy, powstałe w efekcie uszkodzeń.

Zaniechanie działań na rzecz poprawy efektywności na pewno doprowadzi do radykalnego wzrostu kosztów eksploatacyjnych niemożliwych dla aktualnych użytkowników, a także do spalania niskiej jakości paliw, oddziałujących w agresywny sposób na środowisko naturalne.

Niedogrzewanie pomieszczeń bądź przerwa w eksploatacji przyspieszy degradację budynków. Z przyczyn energetycznych, ekologicznych i ekonomicznych termomodernizacja głęboka budynków zabytkowych jest niezbędna. Potrzeba więc nowych technologii pozwalających oszczędzać energię i chronić środowisko, które jednocześnie umożliwiają zachowanie zabytkowego charakteru nieruchomości.

Decyzja o termomodernizacji – analiza i audyt

Decyzja o wykonaniu termomodernizacji i wyborze technologii powinna być poprzedzona szczegółową analizą, obejmującą m.in.:

  • audyt energetyczny,
  • istniejące i projektowane rozwiązania architektoniczne,
  • konstrukcyjne oraz stan zachowania obiektu,
  • a także zmianę warunków klimatycznych w jego wnętrzach.

Zgodnie z zasadami ochrony konserwatorskiej wszelkie działania inwestycyjne należy podporządkować zasadzie maksymalnego poszanowania pierwotnej substancji oraz oryginalnych elementów wystroju i wyposażenia budynku historycznego.

Najczęstsze rozwiązania termomodernizacyjne w budynkach zabytkowych

W przypadku budynków zabytkowych najczęściej stosowane przedsięwzięcia termomodernizacyjne to:

  1. Ocieplenie dachu i stropu nad ostatnią kondygnacją,
  2. Izolacja cieplna i przeciwwilgotnościowa piwnic lub ocieplenie podłogi na gruncie,
  3. Wymiana stolarki okiennej, rzadziej stolarki drzwiowej,
  4. Likwidacja mostków termicznych,
  5. Użycie specjalnych tynków termomodernizacyjnych,
  6. Zastosowanie wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła,
  7. Modernizacja instalacji wewnętrznych z użyciem energii ze źródeł odnawialnych (pomp ciepła, kolektorów słonecznych czy ogniw fotowoltaicznych),
  8. Docieplanie ścian zewnętrznych budynku od wewnątrz.

Właściwa terminologia – dlaczego jest tak ważna?

Stosowane przez uczestników procesu inwestycyjnego pojęcia, takie jak: zabytek, remont, utrzymanie, termomodernizacja, renowacja, rewitalizacja, są często rozumiane w sposób bardzo uproszczony, a czasami używane błędnie. Dla rzetelnego przeprowadzenia inwestycji oraz ochrony zabytkowej substancji kluczowe jest właściwe definiowanie i rozumienie tych terminów.

To kończy pierwszą część artykułu omawiającą cele, kontekst oraz podstawowe zasady termomodernizacji obiektów zabytkowych. W kolejnej części przyjrzymy się m.in. szczegółowym definicjom prawnym, rodzajom prac konserwatorskich i nowoczesnym technologiom stosowanym w renowacjach.

Druga część artykułu pojawi się 10.03.2025.

Materiał powstał na podstawie artykułu Renowacje i Zabytki 01/2023 autorstwa: Małgorzata Fedorczuk-Cisak (Politechnika Krakowska), Jerzy Żurawski (Dolnośląska Agencja Energii i Środowiska) – Główny Inżynier Adenergo